Steel Helmets of the world

de GESCHIEDENIS van M18 tot M71

Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werd in Zwitserland op 3 augustus 1914 een algemene mobilisatie afgekondigd. Drie divisies werden opgericht om de grensverdediging te versterken om een mogelijke overloop van de gevechten op Zwitsers grondgebied te voorkomen. De introductie van de Stahlhelm door Duitsland, de Adrian door Frankrijk en de Brodie door Engeland bracht men ertoe om Charles L'Eplattenier, een patriottische beeldhouwer, te vragen om een geschikte tegenhanger te bedenken. De verschillende frakties in Zwitserland gingen aan de gang om met een ontwerp te komen. Tegen 1916 werd de Zwitserse betrokkenheid bij de oorlog steeds onwaarschijnlijker waardoor de noodzaak voor een helm minder werd. De Franstalige L'Eplattenier ging romantische schilderijen van Zwitserse veldslagen als inspiratie gebruiken. Het Zwitserse oorlogsdepartement zocht een stalen helm die vergelijkbaar was met buitenlandse modellen in functioneren, terwijl de helm zich ook moest onderscheiden door zijn esthetische kwaliteiten. De regering zelf had nooit de officiële opdracht gegeven om deze helm te ontwikkelen.

De Zwitserse M17 van L'Eplattenier

Experimentele helm van Dunand uit 1916, inspiratiebron voor L'Eplattenier(?)

Het resultaat leek wat op de Frans-Amerikaanse type helm "casque Dunand" uit 1916, echter dieper aan de zijkanten en langer op het voorhoofd, terwijl het ook het karakteristieke Zwitserse kruis droeg dat op het voorhoofd is gebosseleerd zoals te zien is op de foto hierboven. De uitneembare voering, wordt vastgehouden op een drager van rotan, erboven zitten twee elkaar snijdende bogen met een klein kussen, dat het hoofdgewicht van de helm ondersteunt. De helm werd voor het eerst gepresenteerd aan het publiek op 15 september 1917, toen commandant Tretoyens de Loys ermee poseerde in een ongeautoriseerde fotoshoot die was opgenomen in een nummer van Schweizer Illustrierte (foto hieronder). De helm werd, vooral door het Frans sprekende deel, geprezen om zijn schoonheid, originaliteit en karakter. Hij werd aangeduid als model M17. Ondertussen werd er in andere delen van Zwitserland ook gewerkt aan een model helm. Een tweede versie van de M17 werd nog geproduceerd in 1918, waarbij het vizier kleiner werd. Dit model werd ook verworpen vanwege het moeilijke productieproces en zou worden vervangen door een eenvoudiger model. De nieuwe helm was zonder het overbodig geachte vizier en reliëfkruis, waardoor het mogelijk is om het te vervaardigen uit een enkele plaat nikkelstaal.

commandant Tretoyens de Loys

Door interne strubbelingen werd er uiteindelijk toch gekozen voor een helm naar Duits model. L'Eplattenier zag het nieuwe model als een slechte imitatie van de Duitse Stahlhelm, zodat hij, na te zijn afgewezen, in 1919 een rechtszaak aanspande tegen de Zwitserse regering die hem 22.000 Zwitserse franken compensatie uitkeerde. De enige inzet van zijn helm kwam op de dag van de Wapenstilstand, toen troepen toezicht hielden op de voortgang van een algemene staking in Zwitserland. Ook kreeg de firma Bremer Torfwerken uit Berlijn een compensatie gezien het feit dat de nieuwe helm, volgens hen, slechts een imitatie was van het Duitse model 16 met als argument dat het bescherming van cultureel eigendom was. Verdere stappen naar de rechter bleven achterwege omdat ze wel wat anders te doen hadden in 1919. Zie onderaan de pagina voor meer afbeeldingen en een verhaal met veel details die ik vertaald heb uit het Frans.

De oorspronkelijke M18 in zijn groene kleur.

De Duitstalige Kolonel Imboden van het Zwitserse leger was nu formeel en officieël belast met het ontwerpen en maken van een nieuw model helm. Maar in werkelijkheid waren het Dr. Edward Gessler en eerste luitenant Paul Böesch die het hele project hebben uitgevoerd. Waarschijnlijk in dezelfde periode als de ontwikkeling van de M17. De nieuwe helm was gemaakt van 1,5 mm dik mangaanstaal en dit solide model werd voor het eerst experimenteel geproduceerd door de Werker-fabriek in Baden en vervolgens door de Metallwaren Fabriek in Zug in oktober 1917. In tegenstelling tot wat vaak te lezen is het niet zeker dat deze helm werd geïnspireerd door een Amerikaanse proefhelm "model 5" maar hij is wel gelijktijdig ontwikkeld en de Zwitsers kenden het model. De gelijkenis is opvallend. Wat verder opvalt is dat er geen proefmodellen van de M18 bestaan voor zover ik weet. Uiteindelijk werd de sterk op de Duitse M16 gelijkende M18 in gebruik genomen in het begin van 1918. Ook het interieur is opvallend gelijk aan het Duitse model. Het uiteindelijke model werd de groene M18 op de foto hierboven.

Zwart gespoten met zaagselverf M18 uit 1943

Die nieuwe helm werd officieel geïntroduceerd op 12 februari 1918 als «Model 1918». Hij was olijfgroen gespoten en had een glad oppervlak. Maar er werden ook tekortkomingen geconstateerd tijdens het gebruik in het veld. Op maanverlichte nachten was de helm zichtbaar op 300 meter en een natte helm refelecteerde het licht zoals goed te zien is op de foto hieronder. Bovendien was er een geluid en gefluit tijdens het rijden en fietsen door de tocht en bij koud weer een onaangename ervaring zodat de soldaten de ventilatiegaten dicht maakten of een muts onder de helm gingen dragen.

Duidelijk zichtbare helmen ten opzichte van de uniformen

Er zijn een aantal varianten die men meestal aanduid als M18, M18/40, M18/43 en M18/63. De verschillen zijn eenvoudig te herkennen aan de liner waarvan er drie soorten zijn. Er zijn twee soorten helmschalen. Die van voor 1940 en die van na 1940, toen het visier wat groter werd. De kinriem werd in 1930 veranderd zodat het sneller mogelijk was om een gasmasker op te zetten. Dat eerste model kinriem kom je nog maar zeer zelden tegen. De nieuwe kinriem met verende haak bleef tot ongeveer 1975 in gebruik. In 1936 kwam er een blauw-grijze gladde variant voor andere afdelingen dan het leger. Argentinië is het enige land dat de helm in gebruik heeft genomen als M38 maar in de oorspronkelijke groene kleur. Daar kregen ze allemaal weer een andere kleur en werd daar dus de M38 genoemd. Hieronder de foto. Brazilië kreeg wat exemplaren om uit te proberen maar hebben ze nooit in gebruik genomen.

Argentijnse M38 in groene politie kleur overgespoten

De helmschaal van de M18 werd in 1940 aangepast zodat het vizier wat groter werd maar de dichte ovale liner bleef. Dit was nodig om de inmiddels verbeterde bewapening te kunnen gebruiken. Tot die tijd waren ze dus groen. In 1943 werden ze (bijna) allemaal Zwart gespoten met lijm en zaagsel en soms zand of kurk in de verf omdat ze nog steeds te zichtbaar waren. Vaak hielden ze aan de binnenkant nog de groene kleur. Dan is de schaal dus van voor 1940. Ook de ringvormige voering of liner werd in 1943 aangepast tot een U vorm waardoor de ventilatie verbeterd werd. Na 1943 bleef hij in veel verschillende kleuren in gebruik door alle eenheden van het leger, politie en de brandweer. Je kunt ze dus tegenkomen in twee verschillende modellen en met drie verschillende voeringen en met verschillende helmhoezen.

Een deel van mijn collectie, links de groene helmen van voor 1940.

Brandweerhelm van na 1940 uit Zürich

De brandweer M18 is altijd glad en meestal zwart met aan de voorkant een gat om een logo of gemeentewapen in te monteren. In 1963 kwam er een driedelige en iets eenvoudiger leren liner voor alle modellen zodat de gaten in het leer niet meer konden uitscheuren. Of de oude helmen met een nieuwe liner werden bekleed is mij niet bekend. De aluminium M18 kreeg in 1948 een eigen goedkoper model liner. Er waren zelfs plastic en leren uitvoeringen van de M18. Veel helmen zijn tijdens het gebruik aangepast of hebben een andere kleur gekregen. Vaak zijn helmschalen en voeringen uit verschillende jaren.

Motorhelm M48, voor 1971, Zwitserse productie

Naast de M18 werden er in 1948 13.377 Engelse helmen geïmporteerd uit Belgische en Engelse legerbestanden. Die waren bedoelt voor de voertuigbemanningen en motorrijders. Dat waren aanvankelijk twee modellen met verschillende liners die ook in België werden gebruikt. De gekochte modellen werden snel opgevolgd door in Zwitserland zelf geproduceerde helmen van bijna hetzelfde model. Ze zijn te herkennen aan het aantal klinknagels. De Engelse helmen kwamen in drie maten maar de Zwitserse in één maat. In 1962 werd de liner gemoderniseerd en in alle voorradige helmen geplaatst. Die worden de M48/62 genoemd, foto hierboven. De M48 was bedoelt voor gebruik in voertuigen en de motorrijders hadden een leren nekbeschermer. Oorspronkelijk waren ze allemaal zwart maar na 1971 kwamen er ook groene exemplaren gelijk aan de kleur van de M71. De M48 voor de voertuigen werd in diezelfde tijd vervangen door een leren Frans model.

M71 uit de eerste, gladde, productie

De M18 helm is tot ongeveer 1973 (andere bronnen zeggen 1975) uitgegeven aan de militairen maar werd opgevolgd in 1976 door de M71, foto hierboven. De M18 bleef nog lang door diverse diensten in gebruik na de invoering van de M71.
De M71 wordt vaak te koop aangeboden als parachutistenhelm wat niet juist is. Daar werd de M48 gebruikt en na 1971 kregen die een Franse "Gueneau type 202". Door de tankbemanningen POPOV genoemd want die gebruikten hem soms ook. De M71 werd ontwikkeld vanaf einde jaren zestig en was eigenlijk al klaar in 1971. Pas in 1976 werden ze daadwerkelijk aan de eenheden uitgereikt. Het eerste jaar nog zonder zaagsel zoals bij de M18. De M71 heeft nooit het respect verdiend die hij eigenlijk moet krijgen. Het is een degelijke en lekker zittende modellen die goed gemaakt zijn. In de jaren 80 ging ook Zwitserland over op kunstof modellen veelal uit Duitse productie.

Gevonden en vertaald uit het Frans en wat aangepast na wat nieuwe inzichten. Leuk om te lezen hoe dingen gaan in Zwitserland:

"De Federale Raad heeft vanmorgen de ontwerphelm voor het leger goedgekeurd op basis van het L'Eplattenier-model", kondigde een krant in Lausanne (d'Avis de Lausanne) aan op 5 januari 1917. We zullen onmiddellijk beginnen met de productie van 200.000 helmen." Dat is omdat de Zwitserse soldaten in 1914 werden gemobiliseerd met als enige hoofbedekking de vilten kepi model 1888 met leren vizier en pompon. Officieren, die de hoofden van hun mannen wilden beschermen, stelden voor om de stalen helm in te voeren, maar de zaken sleepten zich voort. Commandant van de 2e divisie, kolonel Treytorrens de Loys (geboren in 1857) nam in 1916 het heft in eigen handen en plaatste een bestelling bij de Neuchâtel schilder en beeldhouwer Charles L'Eplattenier (1874-1946), de maker van patriottische fresco's in het Château de Colombier.

De eisen zijn duidelijk: afgeronde vormen, ventilatie, gewicht, bescherming van de nek, slapen, ogen en gezicht. L'Eplattenier gaat aan de gang met tekeningen, modellen en varianten, die hij voorlegt aan specialisten. Voor hem moet het militaire hoofddeksel effectief zijn zonder de esthetiek te verwaarlozen. Zijn helm wordt gekenmerkt door vloeiende lijnen, een groot Zwitsers kruis op de voorkant en krullen aan de zijkanten met twee openingen daarin om een vizier of rooster te kunnen bevestigen. "Hij wist hoe hij de helm lijn moest geven die zowel krijgshaftig als niet te zwaar was". Het gewicht is ongeveer 900 gr. En de kostprijs moet lager zijn dan die van de kepi, die als ineffectief wordt beschouwd. Tweehonderd exemplaren werden gemaakt en voor testdoeleinden aan de soldaten van de 2e divisie gegeven. Trots om het brein en initiatiefnemer achter deze innovatie te zijn, liet De Loys zichzelf fotograferen met het prachtige hoofddeksel.

Geconfronteerd met de goede resultaten van de veldproeven en de gunstige conclusies van het rapport van de chef van de algemene rechtspraak, keurde de Federale Raad het daarom goed in zijn vergadering van 5 februari 1917. 168.000 waren gepland voor de infanterie, 7.000 voor cavalerie, 12.000 voor artillerie, 8.000 voor ingenieurs en 5.000 voor vestingtroepen, ten koste van 10 fr. per helm. Het zal echter nooit in die hoeveelheden worden geproduceerd, tot ergernis van L'Eplattenier.

Dat had verschillende oorzaken. Eerst het metaal. Midden in een oorlog, onderworpen aan de dubbele blokkade van de strijdende partijen, had Zwitserland geen staalplaat van 0,7 mm. “In afwachting van de aankomst van het benodigde metaal, waarvan Engeland ons zojuist een kleine hoeveelheid heeft gestuurd, verklaarde de krant in oktober 1917, werkten we om de mallen voor te bereiden om snel over te kunnen gaan tot de fabricage van de beroemde helm. Patatras: het is pas dan dat men zich realiseert, zo lijkt het, dat "de harmonieuze lijnen" van de Neuchâtelois het persen in één stuk van het object bemoeilijken. De proefmodellen van de tests werden uitgevoerd in twee delen die vervolgens aan elkaar werden gesoldeerd.

Maar toen, op 4 september, stierf Treytorrens de Loys vrij plotseling. De beschermer van L'Eplattenier is weg, zijn tegenstanders pakken deze kans. De kepis-fabrikanten zijn de meest meedogenloze, zij schatten de komst van een nieuwe concurrent voor hoofddeksels somber in. Daar kwam nog bij dat veel soldaten er een hekel kregen om met 5.000 man naar La Chaux-de-Fonds la rouge (de stad waar de kunstenaar woont) te worden gestuurd om de stad te bezetten tijdens demonstraties in mei 1917.

L'Eplattenier is trots zijn op zijn Franse afkomst en is daarom achterdochtig voor bepaalde Duitsgezinde officieren, die waren wat anders van plan. Deze partij werd vertegenwoordigd door een directe concurrent in de persoon van kolonel Imboden, die zijn eigen, meer utilitaire project heeft ontwikkeld dat hij nu tevoorschijn kan halen. Er werd toen gezegd dat het ontwerp van Imboden duidelijk geïnspireerd was door de Duitse helm, maar het kan zijn geïnspireerd door de Amerikaanse testhelm model nr. 5, die de aandacht had getrokken van de Kriegstechnische Abteilung, het bureau in Bern dat verantwoordelijk was voor de oorlog.

De Federale Militaire Dienst van Vaudoisin de persoon van Camille Decoppet, opzij gezet door De Loys, neemt wraak. In oktober 1917 beveelde hij L'Eplattenier om zijn werk op te geven en te kiezen voor de M18. De controverse barst los. Sommige kranten bekritiseren de technische dienst van het leger omdat ze een artistiek object, typisch Zwitsers, hebben afgewezen om te kiezen voor een imitatie van het het model van de grote noorderbuur.

"Een coalitie van belangen en vooroordelen heeft een paar hooggeplaatste persoonlijkheden kunnen omzeilen", schrijft de Lausannese krant, die een standpunt inneemt dat is ingenomen door La Liberté de Fribourg. Toen in februari 1918 de Bondsraad definitief de helm van kolonel Imboden, het "Model 18" met zijn karakteristieke vleugels aannam, schreef de Tribune de Lausanne: "Als de Zwitserse helm niet is 'nagegoten', in enge zin, van de Duitse helm, (…) dan lijkt die er wel erg veel op”

L'Eplattenier ging akkoord met een vergoeding van 22.000 frank. De kepi zal uit de uitrusting verdwijnen als de voorraad op is. En de "M18" helm zal een geweldige carrière hebben, aangezien er meer dan 600.000 exemplaren van zullen worden gemaakt en door onze soldaten zal worden gedragen tot... 1975.